Ẩn dụ là gì
Ẩn dụ là một biện pháp tu từ, trong đó các sự vật, hiện tượng được đề cập thông qua tên gọi của những sự vật, hiện tượng khác có sự tương đồng nhất định. Theo ngữ nghĩa trong tiếng La-tinh, "ẩn dụ" mang tên Metaphoria. Đây là một biện pháp thường xuyên được áp dụng trong văn học, đặc biệt là trong thơ ca, không chỉ ở Việt Nam mà còn ở nhiều quốc gia trên thế giới.
Khái niệm ẩn dụ có thể hiểu đơn giản là sự liên tưởng giữa các sự vật, hiện tượng qua tên gọi của chúng, nhằm làm tăng thêm sự sinh động và ấn tượng cho cách diễn đạt. Tuy nhiên, trong giao tiếp hàng ngày, biện pháp này ít khi được sử dụng, bởi vì mức độ phức tạp của nó và khả năng gây hiểu nhầm nếu áp dụng không chính xác. Mặc dù vậy, với những phân tích như vậy, các bạn cũng đã có cái nhìn tổng quan về ẩn dụ và sự ứng dụng của nó trong giao tiếp và sáng tạo văn học.
Ẩn dụ là một biện pháp tu từ trong tiếng việtSau khi tìm hiểu Ẩn dụ là gì, thực tế biện pháp tu từ này được sử dụng trong rất nhiều trong các điển tích, các câu ca dao – tục ngữ hay ngay cả trong các tác phẩm văn học Việt Nam,… Dưới đây là một số ví dụ nổi bật về ẩn dụ để các em tham khảo:
Ví dụ 1:
"Bếp lửa ai nhen lại cháy sáng"
(Trích "Bếp lửa" – Bằng Việt)
Ở đây, "bếp lửa" không chỉ là hình ảnh một vật dụng trong gia đình, mà ẩn dụ cho tình yêu thương, sự hy sinh của người mẹ. Bếp lửa tượng trưng cho tình cảm ấm áp, sự gắn kết trong gia đình.
Ví dụ 2:
"Câu hát căng buồm gió khơi / Đoàn thuyền đánh cá lại gần bờ"
(Trích "Đoàn thuyền đánh cá" – Huy Cận)
Hình ảnh "đoàn thuyền đánh cá" trong bài thơ này là ẩn dụ cho những người lao động, những người luôn kiên trì và bền bỉ trong công việc. Nó cũng tượng trưng cho sức mạnh của cộng đồng lao động và sự chinh phục thiên nhiên.
Ví dụ 3:
"Mùa xuân nho nhỏ / Lặng lẽ dâng cho đời"
(Trích "Mùa xuân nho nhỏ" – Thanh Hải)
"Mùa xuân" trong câu thơ này không chỉ là mùa xuân tự nhiên mà còn là ẩn dụ cho ước nguyện của tác giả về một cuộc sống tươi đẹp, cho đi sự sống và hy vọng vào tương lai, dâng hiến những gì tốt đẹp cho đời.
Ví dụ 4:
"Từ ấy trong tôi bừng nắng hạ / Mặt trời chân lý chói qua tim"
(Trích "Từ ấy" – Tố Hữu)
"Mặt trời chân lý" là ẩn dụ chỉ cho lý tưởng cách mạng, sự giác ngộ và niềm tin vào sự nghiệp giải phóng dân tộc. Nó tượng trưng cho ánh sáng của chân lý và sự thay đổi trong tâm hồn tác giả.
Ví dụ 5:
"Đến lúc hoa tàn, lá rụng / Tiếc những mùa xuân vội vã"
(Trích "Vội vàng" – Xuân Diệu)
"Vội vã" ở đây là ẩn dụ cho sự cấp bách của thời gian, những khát khao sống trọn vẹn và cảm giác không muốn bỏ lỡ những khoảnh khắc đẹp trong cuộc đời. Tác giả sử dụng "vội vã" để nói về sự ngắn ngủi của tuổi trẻ và thời gian.
Mỗi câu thơ trên đều sử dụng ẩn dụ để làm nổi bật cảm xúc, thông điệp và hình ảnh trong bài thơ, giúp người đọc cảm nhận sâu sắc hơn về chủ đề mà tác giả muốn truyền tải.
Biện pháp ẩn dụng được chia thành 4 loại (hình thức). Mỗi hình thức lại có những đặc điểm và cách thức sử dụng riêng:
Các loại ẩn dụ
3.1. Ẩn dụ hình thức
Hình thức ẩn dụ này được dùng với mục đích là giấu đi một phần ý nghĩa của sự vật hay sự việc mà từ đó biểu thị.
Ví dụ về hình thức ẩn dụ này trong câu thơ:
“Về thăm nhà Bác làng sen
Có hàng râm bụt thắp lên lửa hồng.”
Trong ví dụ trên, nhà thơ đã sử dụng hình thức ẩn dụ cách thức thông qua từ “thắp” để ám chỉ về hình ảnh “nở hoa” (cụ thể là nói về hàng hoa râm bụt nở hoa).
3.2. Ẩn dụ phẩm chất
Với hình thức này sử dụng đúng theo tên gọi, sử dụng phẩm chất của sự vật hoặc hiện tượng để nói về phẩm chất của sự vật hay hiện tượng khác thông qua những nét tương đồng về phẩm chất của các sự vật và hiện tượng đó.
Ví dụ hình thức ẩn dụ này:
“Mẹ tôi mái tóc bạc,
Mẹ tôi lưng đã còng… ”
Thay vì cách nói tuổi thông thường về mẹ đã già, người viết đã có thể sử dụng ẩn dụ phẩm chất bằng cách dùng những hình ảnh mái tóc bạc và lưng đã còng để nói về người mẹ đã có tuổi của mình.
3.3. Ẩn dụ chuyển đổi cảm giác
Ẩn dụ chuyển đổi cảm giác là phương pháp dùng hình ảnh của sự vật, hiện tượng thông qua giác quan này nhưng khi miêu tả hay diễn đạt thì lại mang tính chất hay đặc điểm của sự vật, sự việc lại thông qua cách dùng từ ngữ để diễn tả giác quan khác.
Ví dụ về hình thức ẩn dụ:
“Trời hôm nay nắng giòn tan.”
Hình thức ẩn dụ chuyển đổi cảm giác ở đây được dùng trong trường hợp này. Mục đích của hình thức này được dùng để diễn tả cái nắng chói trang. Nó có thể khiến mọi vật khô nhanh chóng đến mức giòn tan. Trong hình thức này, tác giả cũng đã sử dụng giác quan về thị giác (mắt) để cảm nhận về ánh nắng. Nhưng khi miêu tả tính chất của cái nắng thì lại dùng từ từ “giòn tan”. Đây là từ được dùng cho các hình thức vị giác (nếm) và xúc giác (sờ).
3.4. Ẩn dụ cách thức
Là loại ẩn dụ có nhiều cách để thể hiện ra một vấn đề. Do đó mà người diễn đạt sẽ đưa hàm ý vào câu nói.
Ví dụ ẩn dụ cách thức: Ăn quả nhớ kẻ trồng cây.
Kẻ trồng cây ở đây chỉ những con người lao động. Đồng thời có ý nghĩa muốn nhắc nhở chúng ta phải nhớ đến những người lao động- người đã tạo ra thành quả để chúng ta sử dụng.
3.4. Hình thức ẩn dụ cách thức
Đây là hình thức ẩn dụ có có đa dạng cách thể hiện để nói về một vật đồ nào đó. Chính vì vậy, người viết hoặc người diễn đạt sẽ đưa ra hàm ý chung của cả câu.
Ví dụ về hình thức ẩn dụ cách thức:
“Ăn quả nhớ kẻ trồng cây.”
Từ “kẻ trồng cây” được sử dụng để nói về người lao động, những người đã làm ra thành quả để thế hệ, người sau thừa hưởng hay sử dụng (ăn quả). Bên cạnh đó câu nói trên còn có ý nghĩa muốn nhắc nhở cho chúng ta phải nhớ đến những người lao động, những người đã tạo ra những thành quả để chúng ta thừa hưởng và sử dụng ngày nay.
- Chức năng biểu cảm của ẩn dụ: Ẩn dụ là một biện pháp tu từ giúp làm nổi bật tính biểu cảm trong ngôn ngữ. Thông qua ẩn dụ, người viết có thể bộc lộ cảm xúc, tình cảm hoặc thái độ của mình một cách tế nhị và sâu sắc. Biện pháp này thường được dùng để thể hiện những tình cảm yêu mến, sự ca ngợi hoặc thái độ tích cực, đẹp đẽ. Tuy nhiên, trong những trường hợp trái ngược, ẩn dụ cũng có thể diễn tả sự căm ghét, phê phán thông qua việc sử dụng các từ ngữ thể hiện sự khinh miệt, giận dữ... Ví dụ, trong các câu ca dao của dân gian, hình ảnh các con vật đã được dùng để phản ánh số phận con người một cách gián tiếp nhưng đầy ẩn ý.
- Chức năng tạo dựng hình ảnh: Ẩn dụ còn có tác dụng mạnh mẽ trong việc tạo dựng những hình ảnh nghệ thuật, giúp người đọc hình dung rõ ràng và sinh động các đối tượng mà tác giả muốn miêu tả. Những hình ảnh này không chỉ làm nổi bật chủ đề mà còn kích thích trí tưởng tượng của người đọc.
- Chức năng thẩm mỹ: Là một biện pháp tu từ có giá trị thẩm mỹ cao, ẩn dụ làm tăng vẻ đẹp và sự độc đáo cho ngôn từ. Nó giúp thể hiện tài năng của người viết, sử dụng những hình ảnh đẹp, hấp dẫn, dễ lôi cuốn người đọc vào thế giới cảm xúc của tác giả. Nhờ đó, người đọc có thể cảm nhận sâu sắc hơn về những sự vật, hiện tượng mà tác giả muốn truyền tải.
- Chức năng nhận thức: Ẩn dụ còn thể hiện khả năng nhận thức sắc bén và sâu rộng của người sử dụng đối với các sự vật, hiện tượng và mối quan hệ giữa chúng. Đồng thời, chức năng này cũng kích thích tư duy và khả năng phán đoán của người đọc, giúp họ nhận ra các mối liên hệ sâu xa giữa những đối tượng khác nhau.
Sự giống nhau giữa ẩn dụ và hoán dụ
Cả hai đều là biện pháp tu từ: Cả ẩn dụ và hoán dụ đều là các biện pháp tu từ được sử dụng để gọi tên sự vật, hiện tượng này thông qua sự vật, hiện tượng khác. Mục đích của việc sử dụng chúng là làm phong phú và sinh động ngôn ngữ, giúp câu văn, câu thơ thêm phần ấn tượng và có sức biểu cảm mạnh mẽ.
Mục đích tăng cường biểu cảm: Cả hai biện pháp đều giúp làm nổi bật và nhấn mạnh cảm xúc, thái độ của người nói hoặc người viết, tạo ra ấn tượng mạnh mẽ và kích thích sự liên tưởng trong người đọc hoặc người nghe.
Đều dựa vào sự liên tưởng: Cả ẩn dụ và hoán dụ đều sử dụng nguyên lý của sự liên tưởng, tức là mượn một sự vật, hiện tượng khác để diễn đạt ý nghĩa của sự vật, hiện tượng mà tác giả muốn nhấn mạnh.
Phân biệt ẩn dụ và hoán dụ
Sự khác nhau giữa ẩn dụ và hoán dụ
Cơ sở liên tưởng:
Ẩn dụ: Dựa vào sự tương đồng giữa các sự vật, hiện tượng. Các sự vật được so sánh vì chúng có điểm giống nhau về hình thức, phẩm chất, cảm giác, hoặc cách thực hiện. Ẩn dụ giúp chuyển tải một khái niệm hoặc cảm giác một cách gián tiếp và tinh tế.
Ví dụ: "Bác Hồ là mặt trời sáng" (Mặt trời ở đây là ẩn dụ chỉ Bác Hồ, biểu tượng của ánh sáng và sự dẫn dắt).
Hoán dụ: Dựa vào sự tương đương hoặc mối quan hệ phần – toàn thể, vật chứa đựng – vật bị chứa đựng, hoặc sự chuyển nghĩa giữa cái cụ thể và cái trừu tượng. Hoán dụ không tìm kiếm sự tương đồng, mà là mối liên hệ giữa các yếu tố có sự kết nối về mặt chức năng hoặc mối quan hệ thực tế.
Ví dụ: "Cả nước đang khóc thương cho một chiếc áo dài" (Ở đây "chiếc áo dài" là hoán dụ chỉ người mặc áo dài, tức là hình ảnh đại diện cho một người hoặc nhóm người).
Ví dụ phân biệt:
Ẩn dụ: "Cuộc đời là một cuộc hành trình." (Cuộc đời được ví như một hành trình, có sự tương đồng về sự thay đổi, tiến triển).
Hoán dụ: "Mái trường vắng tiếng cười." (Ở đây "mái trường" là hoán dụ chỉ học sinh, vì học sinh là những người gắn bó với mái trường, tạo nên tiếng cười).
Xác định các kiểu ẩn dụ trong các câu dưới đây:
Bài 1: Ngày ngày mặt trời đi qua trên lăng, thấy một mặt trời trong lăng rất đỏ.
Trả lời: Trong câu thơ này, hình ảnh "mặt trời" là một ẩn dụ chỉ hình ảnh của Bác Hồ. Bác được ví như mặt trời, tượng trưng cho ánh sáng dẫn dắt, chiếu rọi cuộc đời và dân tộc. Còn "rất đỏ" không chỉ miêu tả sắc màu mà còn ám chỉ công lao to lớn và tấm lòng nồng nàn của Bác đối với đất nước.
Bài 2: Gần mực thì đen, gần đèn thì sáng.
Trả lời: Trả lời: "Mực" và "đèn" trong câu này là các ẩn dụ chỉ môi trường sống. "Mực" tượng trưng cho môi trường xấu, tiêu cực, dễ dẫn đến sự sa ngã, còn "đèn" lại chỉ môi trường trong sạch, tốt đẹp, mang lại sự sáng suốt, trí tuệ. Câu này khuyên chúng ta nên chọn bạn, chọn nơi sống lành mạnh, tích cực.
Bài 3:
Thuyền về có nhớ bến chăng?
Bến thì một dạ khăng khăng đợi thuyền.
Trả lời: Trong câu thơ này, "thuyền" và "bến" là những ẩn dụ. "Thuyền" là hình ảnh của người con trai, còn "bến" là hình ảnh của người con gái. Câu thơ thể hiện sự mong đợi và tình cảm thủy chung của người con gái dành cho người con trai.
Bài 4:
Cha lại dắt con đi trên cát mịn
Ánh nắng chảy đầy vai.
Trả lời: "Ánh nắng" ở đây là một ẩn dụ, thay vì miêu tả trực tiếp mồ hôi, tác giả đã sử dụng hình ảnh ánh nắng rực rỡ để chỉ những giọt mồ hôi đang thấm ướt vai. Câu thơ thể hiện hình ảnh của những khoảnh khắc lao động vất vả nhưng đầy yêu thương và gắn bó giữa cha và con.
Bài 5: Dàn sao Hàn khoe sắc trên thảm đỏ liên hoan phim.
Trả lời: Trong câu này, "dàn sao" là ẩn dụ chỉ những người nổi tiếng, đặc biệt là các nghệ sĩ, diễn viên trong ngành giải trí. Hình ảnh này giúp người đọc hình dung về sự lộng lẫy và sự tỏa sáng của các ngôi sao trên thảm đỏ, tượng trưng cho sự thành công và hào quang của họ.